Ünite 9: Rusya Türklerinde Fikir Hareketleri

Tatar Uyanışı

‘Tatar Uyanışı’ olarak bilinen Kazan ve çevresinde dini anlamda başlayan uyanış XX. Yüzyılın başlarında siyasi ve milli faaliyetlere dönüşerek geniş bir harekete dönüşmüş ve çok geçmeden Rusya’da yaşayan diğer Türk kökenli toplulukları da etkisi altına aldı.

İdil Bulgarları olarak bilinen Tatarların bu uyanışının neden ortaya çıktığına baktığımızda birçok farklı faktörle karşılaşmaktayız. Moğol istilasına maruz kalmaları, Rus hâkimiyetine düşmeleri Tatarların kaderini etkiledi. Yoğun baskılara ve Hristiyanlaştırılmaya maruz kaldılar ve bunun sonucu olarak İslam’a sıkıca sarıldılar. Kazan Tatarlarının mücadelesi tarihteki diğer İslam toplulukların mücadelesiyle benzerlik göstermesinin yanı sıra farklılıklarda gösterdi.

Rus kültürünün baskısı karşısındaki genç oldukça dikkatli davranmaları gerektiğinin farkındaydılar. Sayıları az olan reformcular ulema var olan din anlayışını sorgulamak ve bunları yeniden yapılandırmak gerektiğinin farkındaydılar. Bu reform dini nitelikli olarak ortaya çıktı ve öncüleri;

1- Din âlimi olan Şihabüddin Mercani (1818-1889)

2- Abdunnasir Kursavi (1771-1812)

3- Onların destekçileri olan genç ulema nesli ve aydınlar grubudur.

Ceditçilik Hareketi

İsmail Gaspıralı’nın Reform Programı

Kırım’daki soylu bir aileden olan Gaspıralı 1883’te yayımladığı Tercüman gazetesi ile Rusya Müslümanlarının milli ve fikri uyanışında çığır açarak Rusya Türklerinin milli ve dini ve kimliklerinden bağımsız bir şekilde batılılaşmaları gerektiğini savundu. Ona göre kadınların eğitimlerine erkeklerden daha önem verilmeli ve Türk kavimleri arasında ortak bir edebi dil oluşturulmalıydı.

Usul-i Cedit Mektepleri

Gaspıralı 1884’te Kırım’da reform adına Usul-i Cedit mektebini açmıştır. İlk başlarda alfabenin öğretimi esasına dayanırken daha sonraları sosyal hayatın bütün alanlarında reform yapılması olarak genişledi. Ayrıca Gaspıralı ortak bir Türk dilinin oluşturulması için girişimlerde bulundular. Yenilikçi hareketin karşısında doğan karşıt görüş ise Kadimciler’dir. Tatar kültürünü muhafaza etmek, korumak isteyen Kadimciler, Ceditçilerin yenilikçi fikirlerini yozlaşma olarak gördüler. Bu düşüncelerin İslam’ın temellerini yıkacağından endişe duydular.

Kazan Hareketi kadınların özgürleşmesine, durumlarının iyileştirilmesine büyük katkıda bulundu. Kadınlar okula gidebiliyor, serbestçe dolaşabiliyor, hastane ve okullarda serbestçe çalışabiliyor ve artık yüzleri açık sokağa çıkabiliyorlardı. Yaşanan bu hareketler neticesinde Rusya Türkleri özerklik talep edecek bilince ulaştılar. Fakat bunun ne tür bir özerklik olması gerektiği konusu onları iki farklı duruma ayırdı.

Kafkasya’da Yenileşme

Osmanlı- Rus savaşında Osmanlıların yenilmesiyle 1829’da Edirne Antlaşması imzalandı. Bunu sonucu olarak Ruslar Karadeniz’in doğu kıyısını ele geçirerek bölgedeki hâkimiyetlerini daha da güçlendirdiler. Böylece Rusların yayılması o bölgenin etnik ve demografik yapısını değiştirdi.

Azerbaycan’daki değişim ve dönüşüm 21. Yüzyılın başlarında Rusların Azerbaycan’a nüfuz etmesiyle alakalıdır. Bunlar yönetimin bölge hammaddelerini alıp yerine Rus mallarını sürmeleri ve böylece Azerbaycan’ın geleneksel, iktisadi sistemini ve feodal yapısını değiştirmeleriydi. Buradaki Yenilikçilerle Gelenekçiler arasındaki en büyük çatışma eğitim konusundaydı. Yenilikçiler Rusça öğrenmenin modern meslekler edinmede ve dış dünyayı tanımada faydaları olacağını söylerken Gelenekselciler bu fikre karşı çıkıyorlardı.

Kazak Modernleşmesi

Çarlık rejiminin Kazakistan’a sürgün olarak gönderdiği Rus entelektüelleri Kazak Türklerinin batı kültürüne açılmasına neden olmuştur. Rus eğitimi Kazakların hayatında, kültürlerinde büyük değişimlere yol açmıştır. Burada yetişen yeni nesil Kazaklar kültürlerini hatta dillerini bilmiyorlardı.

Sonraları yabancılaşmış aydın grubu ile halk arasındaki kopukluk ılımlı bir hale dönüştü. İbray Altınsain bunun örneklerinden biridir. Batı kültürünü benimsemekle beraber Kazak kültürünü korumaya çalışan bir diğer aydın ise Aban Kunanbayev’dir. Daha sonraları Rus kültürünün etkisinden oldukça uzak durmaya çalışan, milliyetçilik eğilimi gösteren aydınlar oluştu. En tanınmışları Ahmet Baytursunov, Alihan Bukeyhanulı, Mir Cakıb Devletuli ve Magcan Cumabayuli’dir.

Türkistan’da Ceditçilik

Rus yönetiminde geçen yüzyıl içinde Kazak Türkleri arasında hoşnutsuzluk ve ayaklanmalar baş gösterdi. Bunların en önemlisi 1838 yılındaki Kenesarı Sultan adındaki bir Kazak liderliğindeki isyan hareketidir. Kenesarı on yıl mücadele etti ve sonra Ruslara yenildi.

1865’te Türkistan’ın büyük şehirlerinden biri olan Taşkent ve 1868’de bir diğeri Semerkant Rusların himayesine geçmiş Buhara emiri bu himayeyi kabul etmek zorunda kaldı.

Rusların Türkistan’ı işgalinden sonra demir yollarının işgal edilmesi, nakliyat ve ticaret, posta teşkilatı, telgraf, bankaların oluşturulması gibi gelişmeler geleneksel yapıyı etkiledi. Bu gelişmelerin bir takım etkileri oldu. Ulaşımın gelişmesi ayrı gruplar halinde yaşayan Türk toplulukların arasındaki mesafeyi kısalttı aralarındaki ilişki arttı. Bölgenin nüfus yapısı önemli bir şekilde değişti. Rus yönetimin Türkistan halkı üzerindeki etkileri başlarda yüzeysel düzeydeydi, fikir alanında pek değişmeler olmadı. Ruslar önceki yüzyıllarda Tatarlara yaptığı baskı siyasetinin aksine Türkistan’da daha farklı bir siyaset uyguladı. Halkın dini inanına saygı gösteriliyordu.

Türkistan’da Rus okullarında okuyanların artması, ulaşımın kolaylaşması sonucu İslam dünyası ve Rusya’nın diğer merkezlerle olan ilişkilerinin artması Gaspıralı’nın Tercüman gazetesi ve Usul-i Cedit mekteplerinin etkileri yeni fikirlerin gelişmesinde etkili oldu.

Türkistan’daki cedit hareketinin en tanınmış ismi Mahmud Hoca Behbudi idi. Türkistan Ceditçilerinin fikri ve siyasi hareketlerinin oluşumunda Osmanlı’nın da etkileri görülmektedir. Türkistanlı Ceditçiler Genç Türklerin Sultan Abdülhamit yönetimine karşı verdikleri mücadeleyi örnek alarak benzer bir devrimi yapmayı hedeflediler.